افغانستان از جمله کشورهایی است که رشد سریع جمعیت دارد، رشد سریع جمعیت، علاوه بر فرصتهایی که ممکن است ایجاد کند، مشکلات عدیدهای را نیز برای این کشور به همراه آورده است. در این مقاله، به بررسی ابعاد مختلف مسئله جمعیت در افغانستان، از جمله دلایل رشد سریع جمعیت، چالشهای ناشی از آن و راهکارهای احتمالی برای مقابله با این مشکلات خواهیم پرداخت.
وضعیت جمعیت افغانستان
افغانستان از بزرگترین کشورهایی در جهان است که سالها سرشماری جمعیت در آن صورت نگرفته است و آخرین سرشماری سراسری در سال 1358 صورت گرفته است و تمامی آمارها، مربوط به برآورد جمعیت است و اطلاعات دقیق از میزان جمعیت در دسترس نیست.
افغانستان براساس دادههای سایت جهانی ورلدمتر با 42 میلیون نفر جمعیت در جایگاه 36 جهان براساس جمعیت قرار دارد. (نمودار 1)
نمودار 1
اما براساس برآورد نفوس کشور اداره ملی احصائیه و معلومات، جمعیت افغانستان هم اینک 35 میلیون نفر می باشد که شامل 17.9 میلیون نفر مرد و حدود 17.1 میلیون نفر زن می باشد. در سال 1402، از کل جمعیت افغانستان، 24.6 میلیون نفر (70 فیصد) در روستاها و 8.9 میلیون نفر (25.4 فیصد) نفوس شهری و 1.5 میلیون نفر (4.6 فیصد) را نفوس کوچی تشکیل می دهند.
رشد سریع جمعیت در افغانستان
افغانستان از جمله کشورهایی است که دارای رشد جمعیت بالاتر از متوسط جهانی (0.92 در سال 2023) است که با رشد جمعیت 2.67 در رتبه 18 جهان قرار گرفته است. (نمودار 2)
نمودار 2
یکی از مهمترین دلایل رشد سریع جمعیت در افغانستان، نرخ بالای باروری است. عوامل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی متعددی در این پدیده نقش دارند. از جمله این عوامل میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
ارزش بالای فرزندآوری: در بسیاری از جوامع روستایی و دهاتی افغانستان، فرزندآوری به عنوان نشانهای از برکت و ثروت تلقی میشود.
نقش زنان در جامعه: در بسیاری از مناطق افغانستان، زنان نقش سنتیتری در خانواده دارند و فرصتهای محدودی برای تحصیل و اشتغال دارند. این امر منجر به ازدواج در سنین پایین و باروری زودهنگام میشود، به طوری که نرخ باروری 4.5 فرزند به ازای هر زن است که نرخ بسیاری بالایی است و افغانستان به این لحاظ در رتبه 15 جهان براساس آمار بانک جهانی قرار دارد، در حالی که متوسط جهانی 2.2 فرزند به ازای هر زن میباشد. (نمودار 3)
نمودار 3
فقر و ناامنی: در شرایطی که فقر و ناامنی حاکم باشد، مردم تمایل بیشتری به فرزندآوری دارند تا در آینده به آنها کمک کنند، چرا که بیشتر مردم دهقان و کشاورز هستند و فرزند بیشتر میتواند به عنوان نیروی کار رایگان برای آنها کار کند.
دسترسی محدود به خدمات بهداشتی و تنظیم خانواده: عدم دسترسی به خدمات بهداشتی و اطلاعات کافی در مورد روشهای تنظیم خانواده، از دیگر دلایل رشد سریع جمعیت است. همچنین بسیاری از خانوادهها راههای جلوگیری از بارداری را به لحاظ دینی نادرست میدانند. از طرف دیگر با توجه به آمار بالای مرگ و میر کودکان و محدودیت سن باروری برای زنان، خانوادهها فرزندان بیشتری به دنیا میآورند تا پس از مرگو میر برخی کودکان، تعدادی از کودکان برای آنها باقی بمانند. براساس دادههای بانک جهانی، افغانستان با 57.7 مرگومیر کودکان زیر 5 سال در جایگاه 24 دنیا قرار دارد. (نمودار 4)
نمودار 4
پیامدهای رشد سریع
رشد جمعیت کنونی در حدود 2.14 فیصد سالانه برآورد می شود که در حدود رشد اقتصادی 2.7 فیصد سالانه )رشد اقتصادی سال 1402) است. در نتیجه رشد اقتصادی به اندازه رشد جمعیت سالانه است که سبب بازتولید فقر و بیشتر شدن دامنه فقر میشود. این در حالی است که رشد اقتصادی 1401، برابر با 6.7- و سال 1400 برابر با 20.7- بوده است که وضعیت سخت اقتصادی را نمایان میسازد.
مصونیت غذایی: طبق برآورد UNDP حدود 85 فیصد مردم افغانستان با درآمد کمتر از یک دالر در روز زندگی میکنند و در زیر خط فقر به سر میبرند و در حدود 18 میلیون نفر میزان غذای کافی در یک روز دریافت نمیکنند. براساس استندردهای جهانی هر انسان در طول یک روز باید غذا به اندازه 2100 کیلوکالری دریافت نماید.
گسترش فقر: در حالی که بیش از 85 فیصد مردم در زیر خط فقر قرار دارند و رشد اقتصادی نیز برابر یا کمتر از رشد جمعیت می باشد، افراد بیشتری در زیر خط فقر سالانه قرار میگیرند. چرا که با افزایش تولد فرزندان در یک خانواده، میزان درآمد و معاش آنها افزایش پیدا نمیکند و فرزندان هم در ابتدای تولد تا سنین کار فقط مصرفکننده هستند. این روند باعث میشود که خانوادههای زیادی در چرخههای فقر باقی بمانند.
کمبود آب آشامیدنی: رشد بیرویه جمعیت در افغانستان، فشار زیادی بر منابع آبی وارد کرده است. افزایش تقاضا برای آب آشامیدنی، کشاورزی و صنعت، به همراه مدیریت نادرست منابع آبی، منجر به کاهش چشمگیر سطح آبهای زیرزمینی و خشک شدن بسیاری از چشمهها و قناتها شده است. آلودگی آبهای سطحی و زیرزمینی ناشی از فعالیتهای انسانی نیز بر این بحران افزوده است. براساس گزارش یونیسف از هر 10 نفر، 8 نفر از آب ناسالم استفاده میکنند. در نتیجه، میلیونها نفر در افغانستان با کمبود آب آشامیدنی سالم مواجه هستند و امنیت غذایی و بهداشتی آنها به طور جدی تهدید میشود.
آلودگی هوا و محیطزیست: با گسترش رشد جمعیت، میزان تولید زباله نیز افزایش یافته است که سبب آسیب به محیطزیست و آلودگی محیطی میگردد که این امر خود موجب انواع بیماریها و در نتیجه هزینه کردن برای معالجه و گسترش شفاخانهها و کلینیکهای صحی میگردد که سرمایههای جامعه باید صرف کاری شود که خود ما آن را به وجود آوردهایم و در واقع در دورهای باطل قرار داریم. از طرف دیگر با گسترش شهرنشینی و ازیاد موترها و نبود یک سیستم جامع حملونقل عمومی، آلودگی هوا نیز سال به سال بیشتر میشود. همچنین عمدهترین سوخت مصرفی توسط مردم، استفاده از چوب درختان و سنگ ذغال است که این امر هم سبب آلودگی هوا و هم تخریب محیطزیست و درختان میشود.
عدم دسترسی به آموزش معیاری: انسانهای امروزی در سراسر جهان از حق آموزش صحیح و دسترسی به مکاتب معیاری برخوردار هستند. با گسترش جمعیت و افزایش میزان موالید در طی سالیان گذشته، کودکانی که به سن مکتب رسیدهاند، افزایش چشمگیری یافته است و همچنین طی سالیان آینده با موج بزرگتری از دانش آموزان که به سن مکتب میرسند، مواجه خواهیم بود. چرا که بزرگترین گروههای سنی حال حاضر، گروههای سنی 0-4 و 5-8 سال و اصطلاحا هرم سنی افغانستان دارای قاعده بزرگ میباشد، (نمودار 5) که نیازمند برنامهریزی برای سالهای آتی میباشد. کمبود مکاتب و عدم آموزش معیاری به نسل جدید سبب میشود که از قطار توسعه جهانی و کشورهای توسعهیافته باز هم عقب بمانیم و همچنان در زمره کشورهای با درآمد سرانه پایین و توسعهنیافته باقی بمانیم.
آموزش، یکی از مهمترین عوامل توسعه هر کشور است. با این حال، رشد سریع جمعیت در افغانستان، این فرصت طلایی را به چالش کشیده است. کمبود مکاتب و معلم، دسترسی به آموزش باکیفیت را برای بسیاری از کودکان دشوار کرده است. در نتیجه، نسل جوان افغانستان از فرصت یادگیری و توسعه مهارتهای لازم برای زندگی و کار محروم میشوند. این امر نه تنها بر آینده فردی کودکان تأثیر میگذارد، بلکه بر آینده کل کشور نیز سایه میاندازد و مانع از پیشرفت و توسعه افغانستان میشود.
نمودار 5
بیکاری و عدم اشتغال جوانان: براساس آخرین برآوردهای بانک جهانی، سالانه در حدود 400 هزار نفر وارد بازار کار می شوند که حداقل نیمی از آنها بیکار میمانند. علاوه بر انباشت نیروی کار در طی سالهای آینده، با رشد فعلی جمعیت در دهه آینده حداقل سالانه یک میلیون نفر (برآورد نگارنده براساس هرم سنی افغانستان) وارد بازار کار میشوند که اقتصاد افغانستان جوابگوی این میزان نیروی کار سالانه نیست.
مهاجرت: یکی از بزرگترین معضلات اجتماعی افزایش جمعیت، پدیده مهاجرت است که شاهد مهاجرت داخلی و خارجی در طی سالهای اخیر بودهایم. مهاجرت داخلی، مهاجرت از روستا و قریه به شهرها میباشد که مشکلاتی را به دنبال دارد و همچنین بسیاری از هموطنان ما در سالیان اخیر اقدام به مهاجرت به خارج از افغانستان نمودند که خود مشکلاتی را برای کشورهای مهاجرپذیر و همچنین برای مهاجران افغانستان به وجود آورده است. طبق آخرین برآورد UNHCR، حدود 4.5 میلیون مهاجر در ایران و 3.1 میلیون مهاجر در پاکستان زندگی میکنند.
راهکارهای مقابله با رشد سریع جمعیت
برای مقابله با چالشهای ناشی از رشد سریع جمعیت، میتوان راهکارهای مختلفی را اتخاذ کرد که برخی از مهمترین آنها عبارتند از:
توسعه برنامههای تنظیم خانواده: افزایش دسترسی به خدمات بهداشتی و اطلاعات در مورد روشهای تنظیم خانواده، یکی از مهمترین راهکارها برای کاهش نرخ باروری است. جلوگیری از ازدواج کودکان نیز موجب کاهش باروری زنان در سنین پایین و خطر مرگ و میر مادر و کودک میگردد.
توسعه اقتصادی: ایجاد فرصتهای شغلی و بهبود وضعیت اقتصادی و افزایش نقش زنان در اقتصاد، میتواند به کاهش نرخ باروری کمک کند.
توسعه آموزش: افزایش سطح سواد و آگاهی زنان، میتواند به تغییر نگرشها در مورد فرزندآوری کمک کند.
تغییر قوانین و سیاستها: تغییر قوانین و سیاستها در زمینه ازدواج و فرزندآوری، میتواند به کاهش نرخ باروری کمک کند.
جمعبندی:
رشد سریع جمعیت در افغانستان یک چالش اساسی برای توسعه پایدار این کشور محسوب میشود. این روند، علاوه بر تاثیرات مثبت احتمالی، به مشکلاتی همچون فقر، بیکاری، کمبود منابع آبی، گسترش ناامنی غذایی، و آلودگی محیط زیست منجر شده است. همچنین، افزایش تعداد کودکان در سنین مکتب، دسترسی به آموزش باکیفیت را به چالش کشیده و مانع از رشد و توسعه نیروی انسانی میشود. برای مقابله با این چالشها، راهکارهایی مانند توسعه برنامههای تنظیم خانواده، بهبود دسترسی به خدمات بهداشتی، افزایش سطح آموزش و سواد عمومی، و تقویت نقش زنان در اقتصاد باید بهطور جدی مورد توجه قرار گیرد. همچنین، اصلاح سیاستهای جمعیتی و اقتصادی میتواند به کاهش فشار جمعیتی و فراهمآوردن شرایط بهتر برای توسعه پایدار در آینده کمک کند. بدون مدیریت مناسب رشد جمعیت، افغانستان با موانع بزرگی در مسیر بهبود اقتصادی و اجتماعی مواجه خواهد بود. برای مقابله با چالشهای ناشی از رشد جمعیت، پیشنهاد میشود که دولت افغانستان و جامعه بینالمللی به طور مشترک اقداماتی را در زمینههای مختلف انجام دهند.